Zamki zakonów rycerskich w Polsce

Zakony rycerskie to średniowieczny pomysł na odciążenie władców europejskich z wielu obowiązków związanych z krucjatami do Ziemi Świętej i utrzymaniem Królestwa Jerozolimskiego. Dzisiaj szerzej znane są trzy zakony: Joannici, Templariusze i Krzyżacy. Wszystkie wymienione zakony działały również na ziemiach współczesnej Polski, oczywiście najbardziej znana jest „działalność” Krzyżaków. Skąd się wzięły zakony rycerskie w Ziemi Świętej? Pierwsi byli Joannici, którzy powstali w końcu XI wieku z przekształcenia nieformalnego bractwa, które opiekowało się pielgrzymami. To właśnie opieka, leczenie i ochrona pielgrzymów były pierwszymi zadaniami zakonu Joannitów. Dość szybko doszły do tego zadania militarne i zakon przekształcił się w zakon rycerski. Oczywiście byli tam również bracia nie będąc rycerzami, ale charakter zakonu był już militarny. Do zadań doszła walka w obronie pielgrzymów i walka z wrogami Królestwa Jerozolimy, w tym wypadku muzułmanami. Templariusze, którzy zawiązali się kilkanaście lat później i Krzyżacy powstali sto lat po Joannitach od początku byli zakonami rycerskimi z ustalona regułą. Zadania narzucone zakonom rycerskim wymagały finansowania. Władcy europejscy nadawali zakonnikom lenna nie tylko w Ziemi Świętej, ale w całej Europie. Majątki służyły głównie jednemu celowi – finansowaniu walki zakonu z niewiernymi. Praktycznie we wszystkich państwach europejskich powstawały komandorie, które były zorganizowanymi majątkami dostarczającymi funduszy do centrali zakonu.

Templariusze zostali zlikwidowani jako zakon na początku XIV wieku, ale nie zaznaczyli swojej obecności na ziemiach polskich budując zamki (kaplica w Chwarszczanach i w Rurce to najbardziej znane pozostałości po Templariuszach), natomiast pozostałe zakony już tak. Joannici początkowo nie byli zbyt mocno obecni na ziemiach współcześnie polskich. Były to pojedyncze placówki, rzadziej komandorie, głównie na Śląsku. Sytuacja zmieniła się po upadku Templariuszy. Joannici przejęli znaczną część ich majątku, co skutkowało powstaniem wielu nowych joannickich komandorii. Paradoksalnie najwięcej komandorii powstało na terenie Brandenburgii i w sąsiednich księstwach, pomimo tego, że w samej Brandenburgii Joannici przejęli tylko trzecią część dóbr po Templariuszach. Powstało duże skupisko komandorii Joannitów skupionych na niewielkim obszarze. Pod patronatem margrabiów Brandenburgii powstał Baliwat Brandenburski zrzeszający okoliczne komandorie, nie tylko z terenu Brandenburgii, ale również Księstwa Szczecińskiego. Komplikowało to sytuacje polityczną zakonników Baliwatu i bywało przyczyną konfliktów. Jako przykład można podać zniszczenie komandorii w Rurce przez mieszczan z Chojny. Było to powodem przeniesienia komandorii do nieodległej Swobnicy i zbudowania tam dużego zamku po 1377 roku. Zamek w Swobnicy zbudowano nad brzegiem jeziora, które zasiliło również fosę otaczającą zamek wraz z przedzamczem. Zamek był typowy, zbudowany z cegły. Na planie kwadratu wpisano w mury budynek mieszkalny, kaplice i wieżę. Joannici mieszkali na zamku do wojny trzydziestoletniej. Później zamek należał do Szwedów, a po nich przejęli go władcy Prus. Dzisiaj jest zdewastowany, ale w części można go zwiedzać. W połowie XIV wieku Joannici zaczęli budowę zamku w Łagowie, gdzie zakupili majątek po Templariuszach. Na budowę zamku Joannici wyznaczyli nowe miejsce, na niewielkim wzgórzu na przesmyku między dwoma jeziorami. Na marginesie: podobne usytuowanie miał zamek Drahim zbudowany przez Joannitów w drugiej połowie XIV wieku w Starym Drawsku. Zamek Joannitów w Łagowie rozbudowywano wielokrotnie, obecnie jest to zamek z czterema skrzydłami i wysoką wieżą, basztą bramną i szyją. Zamek otoczono murami, wewnątrz których teren wyrównano i wybito w murze wjazd. Obok zamku rozwinęła się nowa osada. Na początku siedziba Baliwatu Brandenburskiego nie była stała, dopiero w XV wieku zakupiono zameczek i majątek rycerski w Słońsku. Zamek przystosowano do celów zakonnych, a w XVI wieku wybudowano nowy zamek, który zniszczony został w czasie wojny trzydziestoletnie. Odbudowany jako rezydencja barokowa, spłonął w 1975 roku i jest ruiną. Z pozostałych zamków związanych z Joannitami trzeba wspomnieć Zamek w Skarszewach, Oleśnicy Małej, w Świdwinie i w Świebodzinie. Więcej o zamkach Joannitów na stronie https://discover.pl/zakon-maltanski-joannici/.

Krzyżacy, wyniku swojej ekspansji na Prusach oraz aneksji Pomorza, zajęli znaczne obszary, które najpierw wymagały zagospodarowania poprzez osadnictwo , lokowanie wsi i miast. Zamki Krzyżackie były na początku zamkami drewnianymi, z ziemnymi obwarowaniami. Od początku traktowane jako tymczasowe, były tańsze w budowie i szybsze. To bardzo ważne atuty, ponieważ zdobyte tereny wymagały szybkiej ochrony, a większość funduszy Krzyżacy przeznaczali na podboje. W dodatku przez pewien czas podbój Prus nie był priorytetem wielkich mistrzów. Wszystko zmieniło się w drugiej połowie XIII wieku, a od ok. 1280-85 roku podbój Prus można było uznać za zakończony. Od tego momentu zaczęła się budowa murowanych zamków na ziemiach zdobytych na plemionach pruskich. Zamki krzyżackie nie były budowane wg jednego projektu, ponieważ trzeba było uwzględnić lokalne warunki i potrzeby. Wspólną cechą była budowa zamku na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Większe zamki, na przykład komturskie lub prokuratorskie miały cztery lub trzy skrzydła, mniejsze zamki urzędnicze lub warownie graniczne miały dwa lub jedno skrzydło wpisane w mur kurtynowy. Większe zamki pełniły również funkcje klasztorów i to determinowało rozkład pomieszczeń. Parter przeznaczony był na pomieszczenia gospodarcze, pierwsze piętro to mieszkanie komtura, jadalnia, sala obrad, kaplica inne pomieszczenia potrzebne braciom zakonnym. Na wyższym piętrze gromadzono zapasy na wypadek oblężenia i urządzano zbrojownię. Najbardziej znany zamek to oczywiście zamek Malborku. Piękny zamek zachował się w Gniewie, w Nidzicy, Ostródzie, zamki krzyżackie można oglądać w kilkudziesięciu miejscowościach Pomorza i Mazur.

Zakon krzyżacki i państwo zakonu krzyżackiego to nie to samo. Po pierwsze zakon krzyżacki miał komturie w całej Europie, a nie tylko na Prusach, gdzie utworzył swoje państwo. Po drugie w państwie krzyżackim na Prusach władza cywilna na jednej trzeciej ziem należała do biskupów jednej z czterech diecezji. Biskupi z kolei wydzielali jedną trzecią ziem na utrzymanie kapituł. Zamki budowali więc biskupi i kapituły, a najbardziej znane zamki biskupie to zamek w Lidzbarku Warmińskim i Reszlu, zamki kapitulne to zamek w Kwidzynie i w Olsztynie. Dość zawiła była struktura władzy w państwie pruskim i nie jest powszechnie znana. Biskupi warmińscy, w przeciwieństwie do pozostałych, utrzymali swoją niezależność aż do wojny trzynastoletniej, a po zakończeniu wojny na ich terenie powstały Prusy Królewskie.

Ciekawa i czasami mało znana historia naszych zamków zasługuje na upowszechnienie. Jakby na to nie patrzeć to również nasza historia, a zamki Joannitów i Krzyżaków są dzisiaj atrakcja turystyczna swoich miejscowości.